منطقه ممنوع پرواز بر فراز سوریه علیرغم ادامه مخالفت دولت آمریکا؟ - نوشته رضا تقی زاده

فرود آوردن هواپیمای مسافری ایر باس آ-320 سوریه توسط نیروی هوایی ترکیه به اتهام حمل اسلحه از مقصد روسیه به دمشق، گام بزرگی است در جهت اعمال غیر رسمی منطقه ممنوع پرواز در شمال سوریه، با وجود ادامه بی میلی آمریکا برای پیوستن به چنین طرحی. باراک اوباما که بر اساس گمانه‌زنی‌های انتخاباتی طی ماه‌های اخیر از میت رامنی رقیب جمهوری‌خواه خود در مسابقه برای رسیدن به کاخ سفید جلوتر بود، وارد ساختن نیروهای آمریکایی را در یک جنگ تازه خارجی به مصلحت خود نمی‌بیند. قرار گرفتن گروه‌های افراطی مسلمان و منسوب به القاعده در «ارتش سوریه آزاد»، نیز تصویر جانشینی اسد پس از سقوط رژیم کنونی را با ابهام روبرو ساخته است. از این لحاظ به نظر می‌رسید واشنگتن طی ماه‌های اخیر ترجیح می‌دهد که دست کم تا پایان انتخابات روز 6 دسامبر مسائل سوریه را در حاشیه نگاه داشته و در صورت امکان از سرعت تغییرات داخلی در آن کشور بکاهد. اما بروز تحولات پیش‌بینی نشده مانند شلیک خمپاره توسط ارتش سوریه به دهکده «آقچا قلعه» ترکیه، در سوم ماه اکتبر جاری که به کشته شدن پنج ساکن روستای یاد شده انجامید، و همچنین انعکاس خارجی گسترش کشتارهای داخلی در سوریه، بخصوص در حلب، حفظ وضع موجود در آن کشور و ادامه سیاست انتظار از سوی واشنگتن را با دشواری های جدی روبرو ساخته است. تحولات انتخاباتی عامل دیگری که می‌تواند رفتارهای آمریکا در قبال سوریه را تحت تاثیر مستقیم قرار دهد، متزلزل شدن موقعیت اوباما طی 26 روز باقی مانده تا زمان اخذ رای، و پیشی گرفتن میت رامنی از وی نزد رای دهندگان آمریکایی است. بنظر می‌رسد نتایج اولیه برگزاری اولین مناظره تلویزیونی انتخاباتی مابین اوباما و رامنی که طی آن رییس جمهور آمریکا از رقیب جمهوری‌خواه خود عقب ماند، تا حدودی سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه و پیگیری خط صبوری توسط دولت اردوغان را نیز تحت تاثیر قرار داده است. روز بعد از حادثه روستای آقچا قلعه، طی اقدامی تلافی جویانه ترکیه روستای تل ابیض در درون خاک سوریه را گلوله باران کرد. مبادرت نیروی هوایی ترکیه به فرود آوردن هواپیمای مسافری سوریه به اتهام حمل مهمات از روسیه نشانه تازه ای است از خشن تر شدن سیاست دولت اردوغان در قبال سوریه و فاصله گرفتن از سیاست صبر و انتظار مورد علاقه دولت اوباما. بر خلاف اوباما، میت رامنی از ایفای نقش فعالتر نظامی واشنگتن در سوریه پشتیبانی می‌کند و اعلام داشته در صورت انتخاب شدن به منصب رییس جمهوری از گروه‌های همسو با واشنگتن حمایت جدی به عمل خواهد آورد. با افزایش شانس میت رامنی برای پیروزی در انتخابات ششم دسامبر آمریکا، اقدام ترکیه در جهت افزایش آمادگی نظامی در مرزهای مشترک با سوریه را میتوان به گونه‌ای همسویی آمریکا با نقطه نظرهای نامزد جمهوری خواه تلقی کرد. هزینه‌های اقتصادی بی تردید اقدام آنکارا برای ممنوع ساختن پرواز به مقصد سوریه از فراز خاک خود، دولت‌های روسیه و ایران را در ادامه کمک به دولت بشار اسد با دشواری‌های تازه روبه‌رو می‌سازد. اگرچه برای ایران مسیر هوایی عراق برای ادامه دسترسی به سوریه همچنان تا حدودی گشوده خواهد ماند، برای روسیه ترکیه مسیر انحصاری مستقیم تردد هوایی به سوریه است. از مبداء هر دو کشور ایران و روسیه و از راه آسمان ترکیه، پروازهای روزانه‌ای به مقصد سوریه صورت می‌گیرد. دو کشور ایران و روسیه علاوه بر داشتن مناسبات تجاری گسترده با ترکیه تامین کننده عمده انرژی آن کشور محسوب میشوند. ایران بزرگترین تامین کننده نفت خام ترکیه است و روزانه در حدود 30 میلیون متر مکعب گاز نیز به آن کشور می‌فروشد. حجم صادرات گاز روسیه به ترکیه از سهم ایران بیشتر است. واردات کالاهای مصرفی روسیه از ترکیه چهار برابر واردات ایران از ترکیه و رقم مهمی در بیلان تجارت خارجی آن کشور است. از این لحاظ تیره ساختن مناسبات سیاسی آنکارا با مسکو و تهران و همچنین در خطر قرار دادن امنیت انرژی و تجارت خارجی ترکیه بر سر اوضاع جاری در سوریه، نمی‌تواند در خط مصالح ملی دراز مدت ترکیه قرار گیرد. در این رابطه ترکیه تا حدودی به تحولات سیاسی چند هفته آینده در آمریکا چشم دوخته و از سویی نیازهای حفظ رابطه با تهران و مسکو را متقابل تلقی میکند. ایران و روسیه بشدت علاقمند به ادامه فروش گاز به ترکیه و حفظ مناسبات نزدیک کاری با آن کشور بشمار می‌روند. قمار کوچک آنکارا در نگاه تهران و مسکو و در شرایط متعارفی حفظ مناسبات عادی با ترکیه، بااهمیت‌تر از مناسبات دو کشور با سوریه و رژیم اسد است. هر دو کشور در یک جمع بندی عقلی ادامه حیات رژیم اسد را در درازمدت امکان پذیر نمی‌بینند، حال آنکه اهمیت مناسبات با ترکیه و حساسیت جغرافیای سیاسی آن همچنان باقی خواهد ماند. اگرچه رسانه‌های دولتی ایران همچنان از سیاستهای ترکیه در قبال سوریه انتقاد می‌کنند و پوتین نیز سفر رسمی اعلام شده خود به ترکیه را به نشانه عصبانیت از اقدام اخیر آنکارا لغو کرده، به نظر می‌رسد که خشن تر شدن رفتارهای دولت اردوغان در قبال سوریه، اقدامی است حساب شده با ضریب خطر محدود در جهت منافع ملی آن کشور. ترکیه تغییر وضع موجود سیاسی در سوریه را در گروه زمان می‌بیند. در صورت پیروزی رامنی در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، سرمایه‌گذاری محدود آنکارا منافع کلانی را به دنبال خواهد داشت. در صورت پیروزی انتخاباتی اوباما نیز ترکیه امیدوار است که دولت بعدی در واشنگتن با پشت سر گذاشتن ملاحظات گذرای کنونی، به ایفای نقش جدی‌تر در سوریه یعنی مشارکت در تحمیل منطقه ممنوع پرواز و مسلح ساختن جدی‌تر مخالفان اسد تن در دهد.