دوران اقتصاد بدون صادرات نفت برای ایران، بعد از مذاکرات اتمی در مسکو - مقاله از رضا تقی زاده

نگرانی‌های جمهوری اسلامی زمانی افزایش خواهد یافت که مسکو و پکن، ادامۀ حمایت از تهران و دمشق را دشوار دیده و مجبور به رها ساختن یکی از دو شریک سیاسی خود بشوند. مفهوم دیگر شکست مذاکرات مسکو، ادامۀ برنامه‌های اتمی ایران به قیمت قربانی ساختن نفت و حرکت اجتناب ناپذیر به سمت اقتصاد بدون صادرات نفت خواهد بود. سفر روز چهارشنبه (13 ژوئن) سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه به تهران، با انگیزۀ تلاش در جهت نجات مذاکرات اتمی روز 18ژوئن مابین ایران و گروه 1+5 در مسکو صورت می‌گیرد. گفتگوهای بی‌نتیجۀ ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در وین، و همچنین ارسال نامه گلایه آمیز علی باقری، معاون مذاکره کننده ارشد ایران در امور اتمی به هلگا اشمیت، همتای او در جامعه اروپا، حاکی از به حداقل رسیدن شانس‌های دست یافتن به یک توافق احتمالی در مذاکرات آتی است. در صورت شکست محتمل مذاکرات مسکو، ادامه حمایت سیاسی چین و روسیه از مواضع جمهوری اسلامی دشوارتر از پیش، و اعمال تحریمهای شدیدتر اقتصادی علیه ایران اجتناب ناپذیر خواهد شد. هدف نهایی تحریم‌ها ی آینده قطع تدریجی صادرات نفت خام ایران است. دلیل تعلل جامعه اروپا و دفتر کاترین اشتون در ارسال پاسخ به نامه گلایه‌آمیز علی باقری که طی آن وی خواستار انجام گفتگوهای کارشناسی با هلگا اشمیت، پیش از برگزاری گفتگوهای رسمی با گروه 1+5 در مسکو شده بود، اطلاع کامل جامعه اروپا از نقطه نظرهای علی باقری و شورای امنیت جمهوری اسلامی پیش از طرح آنها در جلسه مذاکرات است. علی باقری و سعید جلیلی، پیش از ورود به مذاکرات بغداد که بی نتیجه ماند، هر یک در دو فرصت جداگانه (منجمله مصاحبه طولانی باقری با خبرگزاری مهر، و اظهارات جلیلی در حاشیه کنفرانس اقتصاد مقاومتی در تهران) نقطه نظرهای خود را پیرامون حقوق اتمی جمهوری اسلامی روشن ساخته بودند. از این لحاظ، جامعه اروپا ترجیح می‌داد، در صورت تغییر یافتن دیدگاههای یاد شده پیش از رویارویی نمایندگان گروه 1+5 و ایران در مسکو، از محتوای پیشنهادات روشن جمهوری اسلامی در جلسه آینده مطلع شود. در عوض نماینده ایران علاقمند است ضمن کسب اطلاع از پیشنهادات متقابل جامعه اروپا، چانه زنی های دو ماه اخیر را همچنان ادامه دهد. مذاکرات بی هدف در مسکو در وضعیت کنونی و بدون انجام گفتگوهای کارشناسی، مسکو آماده میزبانی یک دور تازه از گفتگوهای بی هدف و فاقد برنامه و دستور کار مابین فرستادگان جمهوری اسلامی و نمایندگان گروه 1+5 شده، حال آنکه در وضعیت کنونی، حتی منطق و ضرورت برگزاری مذاکرات مسکو در تاریخ اعلام شده 18 ژوئن نیز با تردید های جدی روبرو است. در صورت برگزاری مذاکرات در مسکو، و عدم حصول توافق ابتدائی پیرامون تامین خواسته های پایه جامعه جهانی از ایران - یعنی قطع غنی‌سازی اورانیوم با غلظت 20 در صد، خارج ساختن 120 کیلوگرم اورانیوم غنی سازی شده با غلظت 20 در صد از ایران، و اعلام موافقت جمهوری اسلامی با اجرای بخشهایی از پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای- اعلام تاریخ انجام مذاکرات بعدی بسیار نامحتمل است. مفهوم ساده عدم توافق بر سر ادامه مذاکرات، بعد از دیدار مسکو، قبول شکست مذاکرات مسکو و تائید تصمیم ایران به ادامه خودداری از تغییر مسیر برنامه های اتمی آن کشور است که آمریکا، جامعه اروپا و کشورهای منطقه بخصوص اسرائیل و عربستان سعودی نگرانی‌های جدی خود را نسبت به خطرهای امنیتی ناشی از آن ابراز داشته اند. در صورت شکست مذاکرات مسکو، حمایت روسیه و چین از مواضع ایران، بخصوص ایستادگی آنها در برابر فشارهای کشورهای غربی، به مراتب دشوار تر از پیش خواهد شد. این نکته‌ای است که لاوروف در تهران با رهبران جمهوری اسلامی در میان خواهد گذاشت. طی سفر خود به تهران، لاوروف نقطه نظرهای پکن و مسکو را به صورت مشترک با رهبران سیاسی ایران در میان خواهد گذاشت. نگرانی‌های جمهوری اسلامی زمانی افزایش خواهد یافت که مسکو و پکن، ادامه حمایت توامان از تهران و دمشق را دشوار دیده و مجبور به رها ساختن یکی از دو شریک سیاسی خود بشوند. در هریک از دو حال، وضعیت مناسبات خارجی ایران، و بخصوص حفظ بازارهای صادراتی نفت در وضعیت اضطراری قرار خواهد گرفت. اقتصاد بدون نفت یک مفهوم دیگر شکست مذاکرات مسکو، ادامه تصمیم رهبران جمهوری اسلامی به حفظ برنامه‌های اتمی به قیمت قربانی ساختن تولید و صادرات نفت و حرکت اجتناب ناپذیر ایران به سمت اقتصاد بدون صادرات نفت است. خارج از ایران، با ترسیم فرضی چنین تصویری، از ماهها قبل آمادگی تدریجی برای مقابله با قطع صادرات نفت ایران صورت گرفته است. کاهش تدریجی و مستمر قیمت نفت، طی سه ماهه گذشته، بجای افزایش آن در بازارهای جهانی، حاکی از موفقیت طرح‌های آماده سازی بازار در قبال قطع تدریجی صادرات نفت ایران است که تا شش ماه پیش بعد از عربستان سعودی همچنان بزرگترین صادر کننده اوپک بشمار می‌رفت. از لحاظ حجم صادرات، عراق به دلیل افزایش تولید، و نوسازی تاسیسات بندری خود در خلیج فارس، اینک به ظرفیت صادرات 2.5 میلیون بشکه در روز رسیده است. این حجم تولید، که نتیجه تلاشهای دو سال گذشته شرکتهای نفتی خارجی در آن کشور است، از سال 1979 تاکنون بی سابقه بوده است. عراق قصد دارد تا 7 سال آینده تولید خود را به 10 میلیون بشکه در روز افزایش دهد. به این ترتیب عراق در کنار عربستان و روسیه یکی از سه تولید کننده و صادر کننده بزرگ نفت جهان خواهد شد. لیبی نیز با بازسازی تاسیسات صدمه دیده خود در حال باز یافتن کامل ظرفیت تولید 2 میلیون بشکه نفت در روز است. عربستان سعودی تولید نفت خود را تا یک میلیون بشکه در روز افزایش داده، و در حال افزایش آرام و تدریجی این ظرفیت است. به این ترتیب، جمهوری اسلامی با کاهش تدریجی و مستمر ظرفیت صادرات، آنچه را که سلاح نفت می‌دانست عملا از دست داده است. در طول 8 ماه آینده، ظرفیت صادرات عراق تا 400 هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این حجم 50 در صد از کاهش صادرات ایران را در زمان مشابه جبران میسازد. بعد از مذاکرات مسکو، و در صورت شکست قابل پیش‌بینی ماموریت لاوروف در تهران، ایران به دوران اقتصاد بدون صادرات نفت وارد خواهد شد. در صورت حفظ روند کاهش قیمتهای نفت خام در بازار، پیش از قطع کامل صادرات نفت ایران طی 3 یا 4 سال آینده، حتی در سال جاری نیز، افزایش دو رقمی تورم با توجه به کاهش درآمدهای نفتی دولت قابل پیش‌بینی است. سال گذشته با داشتن ظرفیت 2.5 میلیون بشکه صادرات روزانه، بودجه سالانه کشور 30 میلیارد کسری داشت. قیمت‌های جاری نفت در بازارهای آمریکا اینک به 80 دلار در هر بشکه و قیمت نفت صادراتی ایران (بدون احتساب تخفیف ها) به زیر 100 دلار در هر بشکه رسیده است. با در نظر گرفتن صادرات روزانه 1.5 میلیون بشکه کنونی، و قطع 400 هزار بشکه صادرات روزانه نفت به اروپا از ابتدای ماه ژوئیه (شش هفتۀ دیگر)، صادرات نفت خام ایران در ادامه سال جاری اندکی بیشتر از یک میلیون بشکه در روز خواهد بود . به این ترتیب محاسبه کسری بودجه سالانه دولت، و محاسبه تورم ناشی افزایش قرضه های دولتی ، ورود حجم بیشتری از اسکناس در گردش به بازار چندان دشوار نیست. این نکات را، در کنار نگرانی‌های امنیتی ناشی از خشن تر شدن رفتارهای مخالفان برنامه های اتمی جمهوری اسلامی، لاوروف طی اقامت کوتاه خود در تهران بدون پرده پوشی با مسئولان ایران در میان خواهد گذاشت و از آنها خواهد خواست به منظور نجات مذاکرات مسکو مواضع خود را در قبال خواسته های جامعه جهانی تغییر دهند.